Zwierzęta ras rodzimych

Populacje objęte ochroną zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich i ryb:

BYDŁO: polskie czerwone i białogrzbiete; biało-czerwona i biało-czarna starego typu
KONIE: konik polski, hucuł, śląskie, małopolskie, wielkopolskie
TRZODA CHLEWNA: złotnicka pstra, złotnicka biała, puławska
OWCE: wrzosówka, świniarka, olkuska, pomorska, żelaźnieńska, uhruska, wielkopolska, korideil, polska owca górska barwna, merynos barwny
KURY: polbar Pb, zielononóżka kuropatwiana Zk, leghorn G-99, leghorn H-22, rhode island red R-11, sussex S-66, żółtonóżka kuropatwiana Ż-33, zielononóżka kuropatwiana Z-11, rhode island red K-22, rhode island white A-33
GĘSI: biłgorajska Bi, zatorska ZD-1, lubelska Lu, kielecka Ki, podkarpacka Pd, kartuska Ka, rypińska Ry, suwalska Su, garbonosa Ga, roman Ro, pomorska Po, SD-01, słowacka Sł
KACZKI: polski pekin P-33, minikaczka K-2, pekin krajowy P-11, pekin krajowy P-22, pekin duński P-8, pekin francuski P-9, KhO-1, A
LISY POSPOLITE: pastelowe i białoszyjne
KRÓLIK POPIELNIAŃSKI BIAŁY
SZYNSZYLA BEŻOWA
TCHÓRZE HODOWLANE
PSZCZOŁY RASY ŚRODKOWO-EUROPEJSKIEJ: Augustowska, Północna, Asta, Kampinoska;
KARPIE (LINIE): gołyska, knyszyńska, ukraińska, litewska, zatorska, starzawska;
PSTRĄGI: wiosennego tarła, jesiennego tarła.
KROWA POLSKA CZERWONA

Bydło polskie czerwone wywodzi się od małego dzikiego bydła krótkorogiego, żyjącego we wschodniej części Europy Środkowej i w Skandynawii. Rasa polskiego bydła czerwonego ukształtowała się jako odmiana prastarego bydła słowiańskiego. Niegdyś rozpowszechniona była w całej Europie środkowej.
Na terenie Polski rozróżniano odmianę dolinową, podgórską i śląską.
To rasa szczególnie cenna ze względu na przystosowanie do miejscowych warunków, odporność na choroby, zdrowotność, nieduże wymagania paszowe, dobrą płodność, długowieczność.
W okresie międzywojennym polskie bydło czerwone stanowiło 25 proc. krajowej populacji bydła. Jeszcze pod koniec lat 60. XX w. było w Polsce około dwóch mln sztuk bydła czerwonego. Rasa to nie nadaje się ono do hodowli wielkostadnej, dlatego decyzją administracyjną zmniejszano pogłowie, zastępując bydłem czarno-białym i czerwono-białym, lub krzyżując z importowanym bydłem czerwonym głównie rasy Angler.
W latach 1977-1996 stworzono rezerwę genetyczną jedynej rodzimej rasy bydła polskiego czerwonego metodą ex situ poprzez zamrożenie w ciekłym azocie nasienia około 70 buhajów i ponad półtora tysiąca zarodków pozyskanych od kilkudziesięciu krów zarodowych, reprezentujących dawny typ tego bydła. Zasoby przechowywane są w Banku Materiałów Biologicznych Zakładu Fizjologii Rozrodu w Balicach.
W 1983 roku założono trzy stada zachowawcze liczące łącznie około 300 krów. Obecnie istnieje jedno stado zachowawcze (50 krów) w stacji Badawczej Rolnictwa Ekologicznego i Hodowli Zwierząt PAN w Popielnie. Krowy tej rasy znajdują się również w wybranych gospodarstwach chłopskich i dwóch oborach wielkostadnych (Jadłownik i Szczyrzyc) na Podkarpaciu oraz w woj. podlaskim.

Mleko krów rasy polska czerwona wyróżnia się wysoką zawartością tłuszczu (ca 4,5 proc.), wysoką zawartością białka i masy suchej, bardzo dobrą jakością skrzepu mleka i krótkim czasem krzepnięcia. Są to cenne dla serowarów cechy przydatności technologicznej mleka do produkcji szlachetnych serów dojrzewających (ementaler zakopiański).
Budowa tkanki jest drobnowłóknista, nadająca pożądaną kruchość oraz smakowitość mięsa.
Obecna liczebność populacji wynosi około 1000 sztuk.
Rolnik może uzyskać dotację do krów w ramach programu zachowania tej rasy lub programów rolnośrodowiskowych po spełnieniu dwóch warunków: jest właścicielem co najmniej czterech krów, a jego obora objęta jest oceną wartości użytkowej (min. 10 krów mlecznych).

Sprzedaż krów: Stacja Badawcza Rolnictwa Ekologicznego i Hodowli Zachowawczej Zwierząt PAN w Popielnie 12-220 Wejsuny, tel. 0 87 423 15 19.
Hodowcy na Kurpiach – kontakt przez SIE.
Nadzór nad utrzymaniem populacji zachowawczej pełni Krajowe Centrum Hodowli Zwierząt poprzez swoje inspektoraty.
Ocenę wartości użytkowej prowadzi Krajowe Centrum Hodowli Zwierząt w Warszawie i jego oddziały terenowe.
Dla Mazowsza: Regionalne Centrum Hodowli Zwierząt w Parzniewie, ul Przyszłości 1, 05-804 Pruszków, tel. 0 22 758 67 77
KONIKI POLSKIE

Jedyna, w pełni rodzima rasa koni, wyhodowana bez udziału ras obcych. Uznana za relikt przyrody. Hodowcy uważają, że ich populację należy traktować jako bank genów.
Pierwsze stado koników polskich założono ze zwierząt zakupionych w gospodarstwach chłopskich na terenach Polski południowo-wschodniej – w okolicach Biłgoraja i na Kurpiach. W czasie II wojny światowej większość koników wyginęła, niewielką część wywieziono do Niemiec. Po wojnie z nielicznych ocalałych zwierząt utworzono stado, które w 1949 roku przeniesiono do Popielna, będącego od 1955 roku stacją badawczą Polskiej Akademii Nauk. Dziś znajdują się tam dwa stada koników polskich. Jedno trzymane jest w warunkach stajennych, drugie przez cały czas żyje na swobodzie, w rezerwacie leśnym.
Koniki polskie są doskonale przystosowane do trudnych warunków środowiskowych, są niewybredne, wytrzymałe, mają żywy lecz zrównoważony charakter.
Wymagają hodowli bez stajni, w warunkach półnaturalnych, potrzebują swobody, wybiegów. Doskonale nadają się do chowu w małych gospodarstwach. Świetnie sprawdzają się w drobnych pracach polowych. Mogą stanowić atrakcję w gospodarstwie agroturystycznym. Zalecane są również w hipoterapii.
Właściciel trzech klaczy, które zarejestruje w Związku Hodowców Koników Polskich, może ubiegać się o dotację w ramach programów rolno-środowiskowych.
Sprzedaż: Stacja Badawcza Rolnictwa Ekologicznego i Hodowli Zachowawczej Zwierząt PAN w Popielnie, 12-220 Wejsuny, tel. 0 87 423 15 19.
Krajowy Związek Hodowców Koni, 00-261 Warszawa, ul. Podwale 23, tel. 0 22 831 21 78.

KONIE HUCULSKIE
Prymitywna rasa ukształtowana na terenie Karpat Wschodnich. Uważa się, że jest krzyżówką koni pochodzących od dzikich tarpanów, dzikich koni Przewalskiego oraz koni szlachetnych: orientalnych. To najstarsza rasa koni, ceniona ze względu na znakomite walory użytkowe: przysłowiowe „końskie zdrowie”, niewybredność, małe wymagania, wytrzymałość, odporność, płodność, przystosowanie do najtrudniejszych warunków bytowania. Konie huculskie są ponadto wyjątkowo cierpliwe, mają zrównoważony temperament, są posłuszne. Tradycyjnie wykorzystywane je do pracy w zaprzęgu i pod siodło. Dziś cenione są w hipoterapii i do nauki jazdy konnej. Konie huculskie są również traktowane jako relikt przyrody, który należy chronić przed wyginięciem.
Sprzedaż: Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt PAN w Jastrzębcu, 05-552 Wólka Kosowska, tel. 0 22 756 17 12.
Zakład Doświadczalny Instytutu Zootechniki Odrzechowa k/ Rymanowa, sp. z o.o. 38-531 Odrzechowa, tel. 0 13 435 90 22.
Krajowy Związek Hodowców Koni, 00-261 Warszawa, ul. Podwale 23, tel. 0 22 831 21 78
Hodowcy koni huculskich i koników polskich na Kurpiach – kontakt SIE
ŚWINIE RODZIMYCH RAS

Rasa świń złotnickich zachowała charakter świni mięsno-słoninowej wolnorosnącej. Jest rasą rodzimą wyróżniającą się wśród innych utrzymywanych w kraju urozmaiconym zestawem genów. W rasie tej zachowały się pierwotne geny świń, które stanowią cenny element różnorodności genetycznej tego gatunku.
Mięso tych świń odznacza się doskonałym pH, co sprawia, że wędliny są bardzo trwałe. Ponadto mięso wyróżnia lepsza smakowitość w porównaniu z innymi rasami. Takie zalety umożliwiają wytwarzanie specyficznych, specjalnych, o zasięgu regionalnym wędlin i produktów garmażeryjnych.
Świnie złotnickie objęte są programem ochrony zasobów genetycznych, którego celem jest zwiększenie obecnej populacji do 500 loch stada podstawowego.
Rolnik, którego chów świń złotnickich znajduje się pod kontrolą użytkowości, może uzyskać dotację w wysokości 500 zł na jedną lochę stada podstawowego.

ŚWINIE ZŁOTNICKIE PSTRA I BIAŁA
U świń tych ras występują specyficzne geny, które mogą poprawiać cechy jakościowe mięsa oraz poprawiać zdrowie innych ras. Odznaczają się one dużą zdolnością przystosowawczą do różnych warunków środowiskowych, gorszych warunków chowu, odpornością na stres i choroby. Nazwa świń złotnickich pochodzi od RDR Złotniki należącego do Akademii Rolniczej w Poznaniu, do którego przywieziono świnie zakupione w latach 1949-1950 na terenie ówczesnego woj. olsztyńskiego. Były to osobniki przywiezione po wojnie przez repatriantów z Wileńszczyzny i Nowogródczyzny. W ciągu trzynastu lat pracy pod kierownictwem prof. S. Aleksandrowicza wytworzono dwie odrębne rasy:
ZŁOTNICKA PSTRA – czarno-białą z przewagą barwy białej o zwisłych uszach w typie mięsno-słoninowym. Tuczniki tej rasy mają mięso o wyjątkowo wysokich walorach smakowych przy dużej zawartości tłuszczu w tuszy.
ZŁOTNICKA BIAŁA – białą o zwisłych uszach, mocnej, nieco ordynarnej budowie. Również ona odznacza się wysoką wydajnością mięsną i bardzo dobrą jakością mięsa oraz dobrymi wskaźnikami hodowlanymi.

Sprzedaż: Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu
Ul. Wojska Polskiego 28, 60-637 Poznań, tel. 0 61 848 70 37
Kontrolą użytkowości zajmuje się Katedra Hodowli i Produkcji Trzody Chlewnej Akademii Rolniczej, ul. Wojska Polskiego 28, 60-637 Poznań, tel. 0 61 848 70 37

ŚWINIA PUŁAWSKA
Wyhodowana w Państwowym Instytucie Naukowym Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach (stąd nazwa) przez prof. Zdzisława Zabielskiego. Materiał wyjściowy stanowiły mieszańce miejscowej prymitywnej świni z berkszyrami (angielską rasą tłuszczowo-mięsną). Po wojnie w celu przekształcenia rasy na typ bardziej mięsny zastosowano krzyżowanie uszlachetniające z wielką białą polską. Są to zwierzęta łaciate, z przewagą barwy czarnej, o niedużej głowie i stojących uszach. Odznaczają się odpornością na stres, dobrym przystosowaniem do niekorzystnych warunków środowiskowych oraz najwyższą użytkowością reprodukcyjną spośród ras krajowych. Ochrona tej rasy prowadzona jest od 1995 r.
Organizacją prowadzącą księgi i hodowlę jest Polski Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej POLSUS w Warszawie oraz Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej w Lublinie, 20-148 Lublin, ul. Związkowa 4, tel. 0 81 747 40 44.
OWCE

Udomowienie owcy nastąpiło wkrótce po oswojeniu psa, to jest osiem-dziewięć tys. lat p.n.e. Przyjmuje się, że pierwsze pojawiły się w Mezopotamii owce długoogoniaste, następnie w Europie północno-środkowej krótkoogoniaste i środkowej Azji tłustopośladkowe. Późniejsze wędrówki powodowały mieszanie się i krzyżowanie najstarszych typów.
Po dzikich przodkach owca zachowała cechy zwierzęcia pastwiskowego nizin i gór: ruchliwość, zwinność, zdolność do pokonywania znacznych odległości w marszu i umiejętność wspinania się po stromych zboczach.
W Polsce, w miarę jak prace hodowlane obejmowały coraz większą część krajowego pogłowia, zaczęły zanikać prymitywne rasy rodzime. Zapomina się, jak doniosłą rolę odegrały, a pamięta tylko, że były niskoprodukcyjne. Polskie owce nizinne, długowełniste i górskie, dzięki nim miały i mają do dziś cenne cechy: znakomite przystosowanie do miejscowych środowisk, niewybredność paszowa, zdrowotność i plenność.
W programie zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich znajduje się dziesięć ras owiec
POLSKA OWCA GÓRSKA
Początki chowu tych owiec sięgają XV wieku. To zwierzęta niezbyt duże, lekkie, o budowie przystosowanej do poruszania się po terenach górskich. Są białe, o grubej mieszanej wełnie i kosmkowej strukturze okrywy, chroniącej przed opadami i chłodem. Owce te dostarczają wełnę na stroje ludowe, skórę na kożuchy, mleko do wyrobu serów owczych i smaczne chude mięsa.
KOLOROWA OWCA GÓRSKA
Wywodzi się z tej samej grupy rasowej cakli. Tych owiec jest niewiele. Charakteryzuje je wełna mieszana, gruba, u jagniąt czarna, z wiekiem rudziejąca i siwiejąca, którą wykorzystuje się głównie jako dodatek do włóczki na wyroby regionalne.
WRZOSÓWKA
Jedna z najstarszych ras rodzimych, jedyna w Polsce o typowej okrywie kożuchowej. Występuje w regionie północno-wschodniej Polski od XVIII w. Ta prymitywna, drobna owca łatwo adaptuje się do zróżnicowanych warunków klimatyczno-środowiskowych. Jest rasą mało wymagającą, jeżeli chodzi o żywienie, warunki i chów. Cechuje ją duża żywotność i odporność na choroby. Skóry uzyskiwanie od wrzosówek są doskonalej jakości: mocne, cienkie, lekkie, ciepłe, dobre do produkcji kożuchów. Smak mięsa przypomina sarninę.
ŚWINIARKA
Prymitywna owca, niegdyś rozpowszechniona w Europie środkowej. Do lat 80. przetrwała w Polsce w stanie naturalnym. W 1988 r. wyszukano ostatnie żyjące osobniki i utworzono z nich niewielkie stado zachowawcze. To owca użytkowana wszechstronnie, ale o niskiej wydajności. Podstawowe zalety tej rasy to niezwykła odporność na złe warunki środowiskowe, niewybredność, zdolność do wykorzystywania ubogich pasz oraz odporność na choroby, szczególnie na kulawkę.
OWCA OLKUSKA
Najbardziej zagrożona wyginięciem, bo najmniej liczna: odmiana długowełnista – efekt krzyżowania w latach 30. lokalnego prymitywnego pogłowia matek z trykami rasy pomorskiej. To zwierzęta duże, o budowie charakterystycznej dla typu mlecznego i wysokiej plenności. Są dobrze przystosowane do chowu w małych gospodarstwach, gdzie tradycyjnie były utrzymywane w stadach po kilka sztuk, dostarczając gospodarzom wełnę, skóry i mięso.

Rolnik, który podejmie się chowu owiec, będących w programie zasobów genetycznych, może ubiegać się o dotację. Warunkiem jest chów co najmniej pięciu matek w przypadku owcy olkuskiej i dziesięciu w pozostałych rasach.
Organizacją prowadzącą księgi są regionalne oddziały Związku Hodowców Owiec i Kóz. Tam można uzyskać informacje o możliwości zakupu owiec.
KURY

Archeolodzy mają wiele dowodów na to, iż kury były pierwszymi udomowionymi zwierzętami wywodzącymi się z Azji: od czerwonego kura dżungli, który do dziś żyje w lasach Indii. W Egipcie znane były w 1500 roku p.n.e., na Sycylię dotarły 500 lat p.n.e. z kolonistami greckimi, a stamtąd przedostały się do Rzymu. Między rokiem 700 a 600 p.n.e. pojawiły się na wiejskich podwórkach w Grecji. Około III wieku p.n.e. były już we Francji, a w II wieku p.n.e. – w Anglii. W tym samym czasie zdobyły Europę Środkową, a w XVI wieku dotarły do Ameryki. Współcześnie w krajach rozwiniętych, ale też rozwijających się, kury wykorzystuje się do produkcji jaj i mięsa. Hodowane są w wielkotowarowych fermach – nawet do 200 tysięcy niosek. Są to mieszańce komercyjne – efekt krzyżowania trzech-czterech rodów, pochodzących z dużych ferm hodowlanych. Rodzime rasy kur, utrzymywane od wieków w różnych krajach, przystosowane do miejscowych warunków środowiskowych, a więc odporne na niekorzystne warunki i czynniki chorobotwórcze, straciły na znaczeniu na wiele dziesiątek lat. Wiele ras wyginęło prawdopodobnie bezpowrotnie: np. w Polsce po II wojnie światowej zniknęły z podwórek wiejskich kury takich ras jak polskie gołoszyjki i czubatki. W polskich instytutach naukowych udało się zachować rodzime rasy i odmiany kur, kaczek i gęsi. Są one cenne z punktu widzenia żywienia człowieka: np. jaja kur rasy zielononóżka kuropatwiana charakteryzuje niższy w porównaniu z innymi rasami poziom cholesterolu, mięso kogutków rasy Rhode Island Red (dawniej karmazyn), Sussexa czy żółtonóżki kuropatwianej ma wyjątkowo dobry smak, zapach oraz kruchość przy bardzo małym otłuszczeniu. Dziś wraca się do tych ras, bo bardziej niż ilość zniesionych jaj czy przyrostów liczy się jakość, wartość dietetyczna i smakowa.

RODZIME RASY KUR
Zielononóżka kuropatwiana
Żółtonóżka kuropatwiana
Leghorn
Rhode Island Red
Sussex
Polbar

ZIELONONÓŻKA KUROPATWIANA – wyodrębniona jako rasa w końcu XIX stulecia. To tzw. kury galicyjskie. Nie wymagają troskliwej opieki, chętnie wysiadują i wodzą pisklęta. Do lat 60. były utrzymywane w gospodarstwach w całej Polsce, w latach 70. w okresie rozwoju wielkich ferm straciły znaczenie, ponieważ nie nadawały się do chowu w zamknięciu i w dużych stadach. Bez wybiegów, dostępu do przestrzeni, słońca, pól i łąk mają zaburzoną przemianę materii, występuje u nich kanibalizm, pterofagia lub samoistne wypadanie piór, szczególnie z ogona.
Najlepiej chowają się w małych stadach, maksymalnie do 300 sztuk. Cechuje je silny instynkt kwoczenia i wodzenia kurcząt, duża umiejętność szukania pokarmu, zdrowotność i niezwykłe poczucie wolności – oddalają się od kurnika do 1 km i wracają na noc. Zielononóżki charakteryzujące się zielonymi łapkami, znoszą do 190 jaj rocznie o białej skorupce, mniejszych od jaj innych kur, ale o żółtku proporcjonalnie większym. Z badań przeprowadzonych przez Instytut Zootechniki PAN w Balicach wynika, że żółtko to zawiera mniej cholesterolu (do 30 proc.) niż jaja innych kur.
ŻÓŁTONÓŻKA KUROPATWIANA – kura typu ogólnoużytkowego, powstała w wyniku krzyżówki z kogutami New Hampshire. Posiada genetycznie uwarunkowaną cechę szybkiego opierzania, nadaje się do chowu drobnotowarowego, dzięki zdolności wykorzystywania nieograniczonych wybiegów. Żółtonóżki mają żółte łapki, znoszą do 220 jaj rocznie.
Mięso obydwu ras charakteryzuje się wysoką jakością i najniższą zawartością tłuszczu surowego.
Sprzedaż kur: Instytut Zootechniki, 32-083 Balice, tel. 0 12 285 67 25.
Akademia Rolnicza, Katedra Biologicznych Podstaw Produkcji Zwierzęcej, 20-950 Lublin, ul. Akademicka 13, tel. 0 81 461 00 61 w. 277, 445 67 92.
Gospodarstwa ekologiczne na Kurpiach – Kontakt SIE
Rolnicy w Dolinie Baryczy.
Eko-szkoła życia – Solidarni plus w Wandzinie.
GĘSI

W Polsce jest 10 rodzimych ras lub odmian gęsi. Wszystkie charakteryzują się dobrą żywotnością, zdrowotnością i odpornością na gorsze warunki środowiskowe.
Odmiany północne (suwalska, kartuska, rypińska) wywodzą się od prymitywnych gęsi utrzymywanych na północy Polski. Cechuje je szybki wzrost, dobre umięśnienie i dobre cechy reprodukcyjne.
Odmiany południowe (lubelska, kielecka, podkarpacka) wywodzą się od prymitywnych gęsi z południowej i południowo-wschodniej Polski, charakteryzują się dobrym umięśnieniem, kruchością mięsa przy małym otłuszczeniu i dużą odpornością.

GĘŚ POMORSKA – wywodzi się od prymitywnych gęsi z rejonu Pomorza. Cechuje ją dobre wykorzystanie paszy objętościowej, dobre zdolności reprodukcyjne, bardzo dobre umięśnienie przy małym otłuszczeniu tuszek.

GĘŚ GARBONOSA – wywodzi się od prymitywnych gęsi utrzymywanych na południu Polski. Charakteryzują się wysokim poziomem cech reprodukcyjnych i małym otłuszczeniem tuszek.

GĘŚ BIŁGORAJSKA – wywodzi się od prymitywnych gęsi z północno-wschodniej Polski. Cechuje ją dobre umięśnienie przy małym otłuszczeniu oraz wysoka jakość pierza – zawartość puchu w podskubie wynosi 28 – 44 proc.

GĘŚ ZATORSKA – rasa wyhodowana w 1961 roku przez krzyżowanie czterech odmian gęsi rodzimych. Charakteryzuje ją niska zawartość tłuszczu w tuszce, drobna kość, smakowitość i soczystość mięsa oraz bardzo dobra jakość pierza.

Sprzedaż gęsi: Instytut Zootechniki, Oddział Badawczy Drobiarstwa, Zakład Hodowli Drobiu Wodnego w Dworzyskach, 62-035 Kórnik, tel. 0 61 817 02 25, 817 02 09;
Gęś biłgorajska – Zakład Wylęgowy, 12-000 Szczytno, ul. Wielbardzka 8, tel. 0 89 624 29 02.
KACZKI RODZIMYCH RAS

PEKIN POLSKI P 33 – dawny krajowy ród hodowlany, który odznacza się największą zawartością mięśni udowych i podudzi przy najmniejszej zawartości skóry z tłuszczem podskórnym, a także dobrą jakością pierza.

MINIKACZKA K2 – wyhodowana w 1982 r. jako krzyżówka dzikich kaczek krzyżówek i kaczek w typie pekin. Charakteryzuje je wybitne umięśnienie części piersiowej tuszki przy niskiej masie ciała i niskiej użytkowości reprodukcyjnej

Sprzedaż kaczek: Instytut Zootechniki, Oddział Badawczy Drobiarstwa, Zakład Hodowli Drobiu Wodnego w Dworzyskach, 62-035 Kórnik, tel. 0 61 817 02 25, 817 02 09